تفاوت‌های بین فرش دستی و فرش ماشینی
یکی از متداول‌ترین سوالاتی که خریداران فرش و یا افراد به طور کلی با آن روبرو می‌شوند این است که چگونه فرش ماشینی و فرش دستی را از هم تشخیص دهیم. برای افرادی که در این مورد آموزشی ندیده‌اند تشخیص بین این دو سخت و گاهی غیرممکن است.
در این مقاله آراستا قصد داریم ابتدا به تعاریف کلی فرش دستی و فرش ماشینی بپردازیم و سپس راهکارهایی برای تشخیص دقیق این دو از هم ارائه کنیم.
فرش‌های دست بافت
همه‌ی ما به خوبی می‌دانیم که فرش‌های دستبافت نفیس و گران‌قیمت هستند که از ابریشم، پنبه، جوت، پشم و سایر مواد طبیعی ساخته می‌شوند. تاریخچه فرش دستباف به دوره ساسانیان، هخامنشیان و چند صد سال قبل از میلاد برمی‌گردد.
در یکی از کتاب‌های کوروش و چندین نویسنده دیگر نیز درباره هنر قالی بافی در ایران همچنین استفاده ایرانیان از قالی مطالبی نوشته شده است. امروزه اصفهان و تبریز دو شهری هستند که بیشترین سهم از تولید و حتی صدور فرش به دیگر کشورها را به خود اختصاص داده‌اند.
فرش دستباف به عنوان یکی از کالاهای مهم صادراتی و نماد ملت ایران محسوب می‌گردد که در سطح بین‌الملل شناخته شده، زیرا قدیمی‌ترین فرش جهان که به نام قالی پازیریک شناخته می‌شود در ایران بافته شد.
قالی پازیریک یک قالی پشمی با رنگ‌های زنده است. این فرش چهارگوش تقریباً مربع بوده و ابعاد آن 1.98 در 1.89 متر است. نقش‌هایی که در آن دیده می‌شود شامل تصویر سوارکاران، آهوهای در حال چرا کردن و جانوران افسانه‌ای با سر عقاب و بدن شیر است و حاشیه‌ای گلدار دارد.
امروزه با اینکه کشورهای زیادی در زمینه تولید و صادرات فرش فعالیت می‌کنند اما هر فرش ایرانی یک قطعه هنری برشمرده می‌شود که تاریخ و فرهنگ ایران را منعکس می‌کند.
انواع مختلفی از فرش ایرانی وجود دارد که هرکدام بسته به نوع مواد، الگوها و تکنیک‌های بافت متمایز هستند، از طرح‌های گلدار در اصفهان گرفته تا جزئیات پیچیده و ظریف فرش‌های قم و نیز فرش‌های محکم و جمع و جور بیدجار از دهکده‌های غربی کردها.
فرش‌های گبه که در استان فارس تولید می‌شوند، شاید سنتی‌ترین فرش‌ها باشند که با نقوش برجسته می‌توان آنها را تشخیص داد.
فرش‌های گبه بر خلاف سایر فرش‌ها از طراحی خاصی پیروی نمی‌کنند، اما اغلب به صورت کاملاً بداهه ساخته می‌شوند و بافنده نقش‌های سنتی مانند بز، درخت و عروسک را به آن اضافه می‌کند.
مراحل بافت یک تابلو فرش دست باف:
- طراحی نقشه توسط طراح و رنگ بندی
- جداسازی نخ ها و رنگرزی آن
- تهیه‌ی دار قالی و ابزار مصالح مورد نیاز
- چله کشی
- بافت تابلو فرش
- بریدن فرش بعد از اتمام
- پرداخت فرش
فرش های ماشینی
تکنیک گره زدن و بافتن فرش‌ها طی سالیان متمادی پیشرفت زیادی حاصل کرده و نقش و نگارها جزئیات بیشتر و بیشتری پیدا کرده‌اند.
با این وجود هنوز هم یک هنر دستی منحصر به فرد از ارزش بیشتری برخوردار است. اما افراد به علت قیمت کمتر و نیز تنوع در طرح، رنگ و جنس فرش‌های ماشینی را برای خرید انتخاب می‌کنند.
در قرن نوزدهم، با شتاب گرفتن صنعت‌گرایی، دستگاه‌های بافندگی نیز شروع به توسعه کردند و روز به روز اتوماتیک‌تر می‌شدند. این بدان معنا بود که تولید فرش به صورت صنعتی نیز می‌توانست آغاز شود.
برای شروع در انگلستان، فرش‌های ماشینی در مقیاس عمده، در مکان‌هایی مانند اکسمینستر و ویلتون، که تولیدکنندگان اولیه این نوع فرش‌های معروف هستند، تولید شد.
با گذشت سالها، تکنیک‌های تولید پیچیده‌تر شد و این است که در بازار امروز بیشتر فرش‌ها از نوع ماشینی هستند.
خرید فرش ماشینی امروزه از کیفیت بالایی برخوردار هستند و در بسیاری از موارد نیاز به یک چشم آموزش دیده برای دیدن تفاوت فرش دستباف و فرش تولید شده به روش اتوماتیک است.
اگر بخواهید به بزرگ‌ترین تفاوت اشاره کنیم، باید بگوییم که فرش‌های ماشینی حاصل شهرنشینی و صنعتی شدن، فاقد روحی هستند که در پشت آثار هنری فرش‌های دستباف وجود دارد.
کارخانه صنعتی کاشان که تولید کننده فرش راوند است، اولین شرکت تولیدی فرش ماشینی در ایران نامیده می‌شود.
چطور بفهمیم که فرش ما از نوع دستی است و یا ماشینی؟
1- به حاشیه‌های فرش نگاه کنید
حاشیه فرش‌های دستبافت به طور معمول با نخ تارهای فرش ساخته می‌شود اما هنگام تولید فرش‌های ماشینی، این تارها در انتهای کار روی فرش دوخته می‌شود تا به نظر برسد که دست ساز است.
حاشیه در فرش ماشینی در بیشتر موارد فقط به دلایل تزئینی دوخته می‌شود. اما در فرش‌های دستبافت وضع فرق می‌کند، به عنوان مثال حاشیه فرش‌های نائین، حتی سطح کیفیت را نیز نشان می‌دهد.
2- به طرح و الگوهای فرش توجه کنید
الگوها یک نکته مهم را درباره‌ی فرش نشان می‌دهند. در فرش‌هایی که به روش‌های صنعتی تولید می‌شوند، الگو به طور معمول توسط یک نرم افزار طراحی و پیاده‌سازی می‌شود و در هر دو نیمه یک در یک متقارن است.
یک فرش باف هرگز قادر به انجام این کار با دقت صد در صد با دست نخواهد بود، زیرا در روش سنتی و دستی معمولاً فقط جزئیات كوچك الگو را مدنظر قرار می‌دهند و طبق همان می‌بافند، با اینکه این تنها جزئیات را نشان می‌دهد و نه کلیات فرش را، شخصیت منحصر به فردی به فرش می‌دهد که آن را متمایز می‌کند و در مورد فرش‌های خاص، حتی افزایش ارزش را تضمین می‌کند.
تقارن ویژگی مهمی است که باید به آن توجه کرد. از لبه و فرم ناهموار فرش و همچنین از بی نظمی گره‌های پشت می‌توان تشخیص داد که فرشی با دست بافته شده است. فرش‌های ماشینی عملاً هیچ بی نظمی و عدم تقارنی نشان نمی‌دهند.
البته طرح بعضی فرش‌های ماشینی کپی شده‌ی فرش دستباف نیز غیر یکنواختی‌هایی دارد، اما به طور کلی این ویژگی به ندرت در فرش‌های ماشینی دیده می‌شود.
3- دوام، استفاده از مواد طبیعی و توجه به جزئیات
در تمییز دادن میان فرش ماشینی و دستبافت این موارد اهمیت زیادی دارند. اگر تصمیم دارید برای خرید یک فرش دستبافت با کیفیت بالا هزینه کنید، درنگ نکنید، زیرا با این کار فرشی زیبا و سنتی که از لحاظ تاریخی ارزشمند است بدست می‌آورید که از مواد طبیعی تهیه شده و به خاطر کیفیت بالایی که دارد می‌توان طول عمر بالای آن را تضمین کرد.
اگرچه فرش‌های ماشینی ساخته شده از پشم گوسفند و سایر مواد طبیعی نیز وجود دارد، اما بیشتر آنها مصنوعی هستند یا از رنگ‌های شیمیایی در آنها به کار برده شده است.
به طور قطع فرشی که توسط دستان هنرمند بافندان بافته شود دوام بیشتری نسبت به فرش‌های تولید شده توسط ماشین و دستگاه‌های صنعتی، دارند.
فرش‌های ماشینی با استفاده از مواد مصنوعی مانند نایلون یا پلی استر ساخته می‌شوند که به راحتی مستعد شکستن هستند. این گونه مواد معمولاً قادر به مقاومت در برابر چند صد خم هنگام آزمایش هستند.
به دلیل استحکام فرش، طراحی منحصر به فرد و کیفیت مواد به کار برده شده، اگر در جستجوی یک اثر هنری زیبا و کاربردی هستید که برای چندین نسل دوام بیاورد، یک فرش دستباف انتخاب بسیار درستی به نظر می‌‌رسد.
بسیاری از فرش‌های ماشینی موجود در بازار در ابتدا که خریداری می‌شوند لطافت خاصی دارند و راه رفتن بر روی آنها لذتبخش است، اما پس از مدتی راه رفتن و ضربه خوردن به اصطلاح کوبیده می‌شوند که از زیبایی و لطافت اولیه‌ی آنها به شدت کم می‌کند، اما در فرش‌های دستبافت به علت دوام بالای مواد استفاده شده، این لطافت تا سالها حفظ می‌شود.
اما بدیهی است که برای سالم نگه داشتن هر دو نوع فرش باید نکاتی را رعایت کرد، از جمله: عدم قرار دادن فرش‌ها زیر نور مستقیم آفتاب، عدم استفاده از اشیای تیز و برنده بر روی فرش، عدم استفاده از مواد شیمیایی که می‌توانند بافت و الیاف فرش را تحت تاثیر قرار دهند و غیره.
4- به پشت فرش نگاه کنید
پشت فرش دستباف غیر یکنواخت و ناهموار است زیرا بعضی گره‌ها ممکن است بزرگ‌تر و بعضی دیگر کوچک‌تر باشند،
در حالی که پشت فرش ماشینی هموار و یکنواخت است.
وقتی یک فرش دستباف را ورق می‌زنید، می‌توانید الگو و طرح بیشتری را در پشت آن ببینید. گره‌ها و جزئیات بیشتر در پشت فرش با کیفیت بهتری نمایان می‌شوند.
فرش ماشینی همچنین می‌تواند دارای پشتی (لاتکس یا پارچه کتانی) باشد. البته این مورد ممکن است همیشه آزمون خوبی نباشد، زیرا برخی از فرش‌های دستبافت دارای پشتی هستند تا انواع مختلف بافت را در جای خود ثابت نگه دارد.
این مورد در فرش‌های مختلف بسته به تکنیک به کار رفته در بافت و تولید متغیر است.
5- به تنوع رنگ‌های به کار برده شده در فرش توجه کنید
فرش‌های دستباف به احتمال زیاد دارای تنوع رنگی کمتری هستند. دلیل این امر این است که اولاً این فرآیند کاملاً دستی است؛ یعنی رنگرزی فرش بدون استفاده از هیچ دستگاه مخصوصی انجام می‌شود.
دوماً اینکه استفاده از پشم‌هایی که به صورت دسته‌های مختلف رنگ شده‌اند، اغلب تغییرات کمی در رنگ ایجاد می‌کنند. اما این موضوع در فرش‌های ماشینی تفاوت دارد، به این صورت که مواد مورد استفاده به طور معمول در یک دسته واحد رنگ می‌شوند و این کار به داشتن رنگ‌های متنوع و منظم کمک می‌کند.
فرش‌های ماشینی از لحاظ تراکم گره و کیفیت فرش‌های فوق‌العاده به کشورهای شرقی حتی نزدیک هم نیستند. در این فرش‌ها فقط هشت تا ده رنگ را می‌توان ترکیب کرد، در حالی که در فرش دستباف چنین محدودیتی وجود ندارد.
6- تفاوت قیمت‌ها را بررسی کنید
اگرچه این مورد به اندازه بررسی کیفیت ساخت فرش قابل اعتماد نیست، اما پیشنهاد می‌کنیم که در هنگام جستجوی فرش دستباف قیمت را در نظر داشته باشید، به خصوص اگر خرید خود را به صورت آنلاین انجام بدهید اهمیت بیشتری پیدا می‌کند.
برای بسیاری از مردم، فرش‌های دستباف، از نظر میزان اهمیت مانند میراث خانوادگی هستند. برای فرش‌های دستباف هزینه‌ی بیشتری هم پرداخت می‌شود؛ زیرا بافت فرش دستباف فرآیندی دشوار و زمان بر است.
ممکن است یک سال یا بیشتر برای یک تیم بافنده ماهر طول بکشد تا فرشی به اندازه یک اتاق را تکمیل کنند، با این فرض که تمام وقت مشغول به کار باشند. بنابراین برچسب‌های چند هزار دلاری در هنگام در نظر گرفتن هزینه در مقابل مواد درجه یک فرش‌های ایرانی و نیز افزایش قیمت به علت کمیاب بودن آنها قابل توجیه است.
اگر فرشی به اندازه یک اتاق پیدا کردید که فقط با چند صد دلار خود را به عنوان یک فرش اصیل ایرانی یا شرقی نشان می‌دهد، احتمال تقلبی بودن آن بسیار زیاد است.
فرش‌های ماشینی 1000 شانه و 1200 شانه به دلیل تعداد شانه و تراکم بالا شباهت بسیار زیادی به فرش‌های دستباف دارند. اما از لحاظ اقتصادی، می‌توان گفت قطعاً فرش دستباف از فرش ماشینی گران قیمت‌تر است.
دانستن این نکته خالی از لطف نیست که فرش‌های ماشینی تولیدی امروز بسیار شبیه به فرش‌های دستبافت هستند به نوعی که تشخیص آنها از یکدیگر بسیار دشوار است.
هر فرشی دارای خصوصیات و ویژگی‌های مخصوص به خود است. از آنجا که گزینه‌های بسیار زیادی برای انتخاب وجود دارد، اطمینان حاصل کنید که قبل از انجام خرید، تحقیق کرده‌اید.
دیدگاهتان را بنویسید