صنعت فرش‌بافی ایران از جمله صنایع فاخری است که با داشتن هنرمندان بسیار با استعداد در جهان نام درخشانی دارد و فرش ایرانی دارای قدمت و ارزش بالایی است. فرش‌ها از اجزای جدانشدنی و البته ضروری برای تکمیل دکوراسیون خانه به بهترین شکل هستند. فرش انواع مختلفی دارد و هر یک از انواع آن کاربردهای مخصوص به خود را دارد و بنا به سلیقه‌ی خریداران و یا بافندگان می‌تواند در اشکال، طرح‌ها و اندازه‌های مختلف تهیه شود. در این مقاله قصد داریم به تعریف قالی و انواع آن نیز بپردازیم.
بسیاری از ما نمی‌توانیم خانه‌هایمان را بدون فرش تصور کنیم که البته بی علت هم نیست، چرا که فرش در کنار کار زیبایی و پوشانندگی که انجام می‌دهند از هدررفت انرژی، به هم خوردگی تعادل در ترکیب رنگی دکوراسیون خانه و همینطور آسیب به افراد و اسباب و اثاثیه خانه جلوگیری و حس آرامش و راحتی می‌دهد.
اگر بخواهیم به صورت کلی بگوییم، فرش‌ها در دو نوع دستی یا همان دستبافت و دیگری ماشینی هستند. تشخیص این دو فرش از یکدیگر برای افرادی که با آن سر و کار نداشته و یا اطلاعات کافی در اختیار ندارند در ابتدای امر کاری دشوار به نظر می‌آید اما در نهایت به سادگی می‌توان تفاوت‌های فرش‌های دستی و ماشینی را بر شمرد. اما اگر شنیده باشید بسیاری از افراد گاهی نام قالی و فرش را به جای هم به کار می‌برند و در ذهنشان مرزبندی مشخصی ندارند.
آیا فرش با قالی تفاوتی دارد؟
پاسخ این است که بله. کلمه‌ی فرش ریشه عربی دارد که معنای یکسانی در زبان فارسی دارد و به هر آن چیزی گفته که میشود که بتوانیم روی زمین بگسترانیم و یا پهن کنیم. فرش‌ها طیف گسترده و انواع مختلفی دارند؛ از جمله قالی، جاجیم، گلیم، حصیر، زیرانداز و غیره.
قدمتی که برای قالی گزارش کرده‌اند به 2500 سال پیش و حدوداً به دوران هخامنشی نسبت داده میشود اما فرش پیشینه‌ای ماقبل تاریخی دارد که جای بحث دارد. هر کدام از این دو دارای ویژگی‌های مخصوص به خود هستند اما یک رو بودن، داشتن پرز و گره و همچنین تار و پود از ویژگی‌های قالی است. به بیان دیگر، قالی نوعی فرش است که می‌توانیم کاربردهای فراوانی را برای آن در نظر بگیریم. قالی را به عنوان زیرانداز، پشتی، تابلو فرش و سجاده نیز مورد استفاده قرار می‌دهند.
در ادامه تعریفی از قالی ارائه شده است که به داشتن دیدی وسیع‌تر از آن کمک می‌کند:
معرفی قالی
بهترین قالی‌های جهان در کشور ایران بافته و تولید میشود. قالی‌های تبریز، بندر ترکمن و مشهد هر انسان با ذوق و اهل هنری را به خود مجذوب می‌کند. قالی‌ها در واقع انواعی از فرش‌اند که با نخ‌های پرز دار و چله بافته و تولید می‌شوند. قالی انواع کوچک‌تری دارد که آن را با نام قالیچه می‌شناسیم، تفاوت قالی و قالیچه تنها در اندازه‌ی آن است. به فرش‌های پرزداری که بیشتر از 6 متر باشند قالی و کمتر از 6 متر قالیچه گفته میشود، اما توجه کنید که فرش‌های فانتزی و مدرن که در اندازه‌های متفاوت وجود دارند نباید با قالیچه اشتباه گرفته شوند.
قالی‌ها را با توجه به جنس بافتی که دارند به چند دسته تقسیم می‌کنند:
-
قالی چله پشم:
این نوع از قالی دارای چله‌های پشمی و الیافی دیگر است. چله کشی در این گونه قالی‌ها مانند اسکلت یک ساختمان محکم عمل می‌کند که این روش را بیشتر در فرش‌های فارس و ترک می‌بینیم، به این صورت که نخ‌ها به صورت کاملاً منظم و محکم با فاصله‌ی یکنواختی به صورت عمودی به دار قالی اضافه می‌شوند. این نخ‌ها پیچ و تاب‌های زیادی دارند که می‌توانند از نوع پنبه‌ای، ابریشمی و یا پشمی باشند.کار چله این است که گره‌های فرش را محکم سر جایشان نگه دارد و ضخامت فرش را نیز افزایش می‌دهند که این خود به مقاومت آن می‌افزاید.
اگر بگوییم که یک نوع از قالی تمام پشم است، منظور ما این است که تمام تار و پودش از پشم بوده و جنس تمام پرزهای آن از نخ درشت است بنابراین بافت بسیار زخیم و ساده‌ای دارد، در نتیجه طرح‌ها و الگوهای زیادی را نمی‌توان بر روی آن دید.
در گذشته به چله پشم توجه زیادی می‌کردند چرا که از استحکام بالا و عمر زیادی برخوردار بود و به راحتی نابود نمی‌شد، البته در فصول سرد سال هم به ایجاد گرما کمک زیادی می‌کرد که این مسئله از اهمیت ویژه‌ای برخوردار بود، اما به دلایلی امروزه کمتر مورد استفاده قرار می‌گیرد.
اگر بخواهیم از نظر قیمت چله پشم را با چله ابریشم مقایسه کنیم، چله پشم قیمت مناسب‌تری دارد و به دلیل استحکام بالایی که دارد برای مکان‌هایی که در آن‌ها رفت و آمدهای زیادی صورت می‌گیرد گزینه‌ای مناسب است. توجه داشته باشید که چله‌ها در فرش‌های دستبافت مورد استفاده قرار می‌گیرند و نه در فرش‌های ماشینی.
بسیاری از مردم اعتقاد دارند که قالی‌هایی با چله‌های پشمی برای سلامتی نیز مفید فایده هستند. گفته میشود که به تسکین درد‌ها، داشتن خوابی بهتر و همینطور گردش خون سالم کمک می‌کنند.
-
قالی چله ابریشم:
چیزی که از آن به عنوان چله ابریشم یاد می‌کنیم در واقع از نخ‌های ابریشمی بسیار نازک که در عین حال بسیار مقاوم نیز هستند، تهیه میشود. قالی چله ابریشم دارای سه نوع تمام ابریشم (دارای تار و پودر ابریشمی، قیمت بسیار بالا، ظرافت و زیبایی خیره کننده و مقاومت در برابر لکه و آلودگی)، کف ابریشم (دارای نخ چله پشمی و نخ خاب ابریشمی) و گل ابریشم (تنها گل برگ‌های طرح فرش ابریشمی بوده و ما بقی فرش از جنس پشم است که البته به خاطر ارزش هنری زیاد قیمت بالایی هم دارد) است.
نخ‌های ابریشمی برای طرح‌های ریزبافت بسیار مناسب هستند و به خاطر داشتن ویژگی‌هایی مانند نازکی و براق بودن جلوه‌ی ویژه‌ای به قالی می‌دهند. در مقام مقایسه با چله پشم، چله ابریشم قیمت بالاتری دارد اما تنها در یک رنگ موجود است و آن هم رنگ طلایی است در صورتی که می‌توان چله پشم را به رنگ دلخواه در آورد.
مهم ترین علتی که قیمت قالی‌هایی با چله ابریشم را رقمی بالا تعیین می‌کند این است که نخ‌های به کار رفته در این قالی‌ها در عین ظرافیت موجب نرمی، زیبایی و قیمت بیشتر فرش می‌شوند. بنابراین از این فرش‌های گران قیمت که کالایی لوکس در دکوراسیون خانه‌ی مردمان با ذوق و هنردوست ایرانی به شمار می‌روند، در مکان‌های پر رفت و آمد استفاده نمی‌شود.
البته خوب است بدانید که این چله کشی با نخ ابریشم هم درجه بندی دارد که درجه 1 آن در تبریز تولید میشود.
انواع قالی
قالی‌ها هم به دو دسته‌ی دستبافت و ماشینی تقسیم‌بندی می‌شوند. همانطور که می‌دانیم قالی ماشینی با کمک ماشین‌های اتوماتیک و تکنولوژی پیشرفته تهیه می‌شوند، در حالی که قالی‌های دستبافت هنر دست هستند. بدیهی است که در قالی‌های ماشینی خبری از طرافت و هنری که در قالی‌های دستبافت می‌بینیم نخواهد بود.
قالی‌های دستبافت دارای سه طرح اصلی هستند:
- طرح افشان: در طرح افشان هر قسمت از الگوها به یکدیگر متصل و پیوسته هستند اما گل‌ها و گلبرگ‌های موجود در این نوع قالی‌ها در متن فرش به صورت کاملاً پراکنده بافته می‌شوند که از زیبایی خیره کننده‌ای برخوردار است.
طرح افشان خود دارای مدل‌های متنوعی است؛ از جمله: افشان اسلیمی، افشان ختائی، افشان بندی، افشان شکسته، افشان گل اناری، افشان شاه عباسی، افشان شاخه پیچ، افشان دسته گل، افشان حیوان دار و افشان ترنج دار.
- طرح خشت: اساس طرح خشت یا قابی این است که وقتی به آن نگاه می‌کنید متوجه شوید که طرح‌های روی قالی به قسمت‌های مختلفی تقیسم شده است. هر قسمت یک خشت و یا قاب نام دارد که درونش را با گل و برگ‌های درختان زینت می‌دهند. از انواع قالی طرح خشتی می‌توان به قابی اسلیمی، قابی قرآنی کرمان یا ستونی اشاره نمود.
- طرح ترنج: پرکاربردترین طرحی که می‌توانید در میان قالی‌های دستبافت پیدا کنید همین طرح ترنج است که به دوران اشکانیان برمی‌گردد. قالی‌های سوف، کف ابریشم، گل ابریشم، تمام ابریشم و نیز قالی پشمی از انواع قالی‌های طرح ترنج هستند که پیش‌‌تر به بررسی ویژگی‌های آن‌ها پرداخته شد.
هنگامی که اقدام به خرید قالی می‌کنیم نکاتی را باید مدنظر داشته باشیم تا انتخابی درست داشته باشیم، زیرا دیگر امکان مرجوع کردن وجود نخواهد داشت:
نکاتی برای خرید قالی
-
رنگ و اندازه‌ی قالی را به خوبی مورد بررسی قرار دهید
در گذشته از رنگ‌های طبیعی گیاهی در فرآیند رنگرزی قالی‌ها استفاده می‌شد که علاوه بر ایجاد سختی در روند کار رنگرزی در صورتی که نوشیدنی بر روی فرش می‌ریخت به تار و پود آن رنگ می‌داد و از زیبایی فرش به طرز قابل توجهی کم می‌شد. این رنگ‌ها را از روناس، پوست گردو، برگ مو، پوست انار، نیل یا لاجورد، زعفران، توت سیاه، کاه، سماق، گلرنگ، اسپرک، آلبالو و مواردی دیگر بدست می‌آوردند. در کنار رنگ‌های گیاهی از دو منشأ جانوری و فلزی نیز رنگ بدست می‌آورند که هر یک نکات مثبت و منفی مخصوص به خود را دارد.
داشتن چشمانی ریزبین در این مورد از اهمیت بالایی برخوردار است. خوب دقت کنید که رنگ بالای قالی با پایین آن متفاوت و در واقع دو رگه نباشد. اندازه فاصله لبه حاشیه بالایی قالی تا وسط ترنج آن، بیشتر و یا کمتر از سه سانتی‌متر با اندازه فاصله آن نقطه تا لبه حاشیه پایینی تفاوت نداشته باشد. باور کنید همین دو مورد در قیمتی که برای یک قالی در نظر می‌گیرند تاثیر بسزایی دارد.
-
در پی کشف شکستگی و کم بافی باشید
به پشت قالی نگاهی بیاندازید. آیا گره‌ها هم‌اندازه، منظم و پشت سرهم قرار گرفته‌اند و یا بی نظمی مشاهده می‌کنید؟ گره‌ها می بایست منظم، پشت‌سر هم و هم اندازه باشد. در غیر اینصورت یا بافنده بی حوصله بوده و یا خدایی ناکرده متقلب! زیرا گره‌ها باید به خوبی کشیده شده و پرزها شانه شوند تا قالی یکدست و زیبا شود.
کشف شکستگی گل‌های قالی کار ساده‌ای نیست زیرا طرح‌هایی که دارای گل هستند از انواع مختلف فرش اندازه‌ی مشخص و از پیش تعیین شده‌ای دارند که تنها بافندگان و فروشندگان آن می‌دانند اما اگر کمی دقت به خرج دهید متوجه نامتوازن بودن گل‌ها می‌شوید. در صورتی که با اندازه‌های استاندارد و مخصوص بافته شده باشند از ارزش آن‌ها کاسته میشود و اگر شما این را ندانید به طور قطع ضرر می‌کنید. نمی‌گوییم با شک و تردید و بدبینی دست به انتخاب و خرید فرش بزنید، تاکید ما بر این است که حواستان باشد قالی عیب‌دار نخرید.
قالی‌هایی با ارزش هنری بالا
قالی‌های افشاری تبریز و شیراز با داشتن طرح‌های گل و گیاه به زیبایی هر چه تمام‌تر بافته می‌شوند و یادآور طبیعت زنده و روح بخش هستند.
قالی افشار زنجان نیز یکی از محبوب‌ترین قالی‌هایی است که می‌توانیم نام ببریم. تنوعی که در طرح و رنگ‌های زنده‌ی این قالی‌ها وجود دارد سبب صادرات و محبوبیت جهانی آن است.
از دیگر هنرهای دستی ایرانیان در صنعت فرش، قالی باصری است که ایل باصری زحمت بافتن آن را بر عهده دارند. رنگ نارنجی در این قالی توجه بسیاری از افراد را به خود جلب می‌کند و طرح غالب آن پرندگان زیبایی است که در هیچ طرح دیگری نمی‌توان آن را یافت.
قالی مود خراسان هم از دسته قالی‌های زیبای ایرانی است که به شهرت جهانی رسیده و هنر محض بافندگان ایرانی را به نمایش می‌گذارد.
دیدگاهتان را بنویسید