آیا تا به حال با نگاه کردن به طرح و نقش فرش‌هایی که در خانه مورد استفاده قرار می‌دهید با خودتان فکر کرده‌اید که از ابتدا تا انتهای تولید چه مراحلی را پشت سر گذاشته‌اند تا بتوانند به زیبایی هر چه تمام‌تر روانه‌ی بازار شوند؟ در این مقاله قصد داریم شما را با انواع فرآیند رنگرزی فرش ها آشنا کنیم.
اهمیت آشکار رنگ‌های مرغوب
درست مانند این که در کیفیت پشم و یا ابریشمی که برای تولید فرش مورد استفاده قرار می‌گیرد تنوع وجود دارد، در رنگ و مواد مورد استفاده در رنگ‌آمیزی فرش نیز تفاوت زیادی هست. همیشه به خوبی می‌دانستیم که قیمت فرش‌ها بسته به نوع و جنس الیاف و همینطور مکانی که در آن تولید شده‌اند بالا و پایین می‌رود. اما فاکتور دیگری نیز در تعیین مرغوبیت و در نتیجه قیمت فرش‌ها دخیل است و آن نوع رنگ‌های استفاده شده در فرآیند رنگرزی فرش است که به خوبی می‌تواند جایگاه فرش را در بازار از نظر ارزشی بالا و یا پایین ببرد.
رنگ‌هایی که در تولید یک فرش استفاده می‌شوند متنوع‌اند؛ برخی غنی و اشباع شده‌اند در حالی که برخی دیگر روشن و نرم هستند. به گفته متخصصان فرش، رنگ خوب رنگی است که هنگام افتادن نور بدرخشد و نور از آن منعکس شود. رنگ‌هایی با کیفیت شفاف بهترین رنگ هستند؛ زیرا هنگام ترکیب با پشم، جلوه‌ای براق و زیبا می‌گیرند.
در مقابل رنگ‌هایی که از کیفیت استاندارد برخوردار نیستند ممکن است کم رنگ و مرده به نظر برسند. رنگ‌های مرغوب هنگام قرار گرفتن در معرض نور و نیز آب زنده و زیبا به نظر می‌رسند، در حالی که رنگ‌های بی کیفیت در مقابل نور محو می‌شوند. این رنگ‌ها هنگام خیس شدن به شدت می‌شوند و امکان خراب شدن طرح و نقش و به طور کلی تمام فرش بالا می‌رود، در واقع عدم استفاده از رنگ با کیفیت می‌تواند به نابودی همیشگی فرش منجر شود.
آشنایی با فرآیند رنگرزی فرش
حالا که از اهمیت رنگ مرغوب در فرآیند رنگرزی فرش صحبت کردیم، نوبت به بررسی این فرآیندها می‌رسد.
1- رنگ‌های گیاهی، گزینه ترجیحی با وجود نکات منفی
فرش‌های آنتیک و با ارزش با رنگ‌هایی تولید می‌شوند که اساساً از مواد گیاهی تهیه شده‌اند، اگرچه برخی از رنگ‌ها هم از لاک و یا پوسته حشراتی مانند حلزون تهیه می‌شوند. همه این رنگ‌ها را به نوعی به کار گرفته می‌گیرند که با قرار گرفتن در معرض نور آفتاب و یا خیس شدن رنگ و روی خود را از دست ندهند و فرش زیبایی خود را به زودی از دست ندهد.
برخی از معتبرترین و با کیفیت‌ترین فرش‌های عتیقه با استفاده از رنگ‌هایی که در درجه اول از مواد گیاهی حاصل شده است رنگرزی شده‌اند. این رنگ‌ها با دقت تولید شده و اقدامات لازم برای اطمینان از عدم از بین رفتن آنها از روی فرش‌ها در صورت مرطوب شدن و نیز کمرنگ شدن در معرض نور انجام شده است. با این حال، استفاده از رنگ‌های گیاهی با کیفیت بالا برای ایجاد رنگ‌های غنی و پر رنگ بر روی فرش به هیچ عنوان کار آسانی نیست.
بسیار عالی است اگر فرشی از رنگ‌های گیاهی و طبیعی تهیه شده باشد، اما مشکلی که وجود دارد این است که این نوع فرآیند رنگرزی فرش ممکن است هفته‌ها طول بکشد به خصوص اگر قرار باشد رنگ‌های غنی‌تر و پررنگ‌تری بدست بیاید. تفاوتی که میان این رنگ‌ها و رنگ‌های مصنوعی به چشم می‌خورد این است که نوع دوم در ابتدای امر بسیار پررنگ و درخشان است اما به علت ناپایدار بودن در درازمدت بسیار کمرنگ می‌شود و فرش دیگر نمای اولیه را نخواهد داشت.
2- فرآیند رنگرزی فرش با رنگ‌های مصنوعی
همیشه مواردی از این دست برای رنگ‌های مصنوعی پیش می‌آید که رنگ خود را از دست بدهند، برای مثال رنگ بنفش به دلیل قرار گرفتن در معرض نور شدید به خاکستری تبدیل می‌شود. رنگ‌های کروم که در سال 1920 تولید شده‌اند پایدارتر از رنگ‌های مصنوعی قلمداد می‌شوند، اما فاقد عمق و نشاط رنگ‌های ساخته شده از گیاهان یا پوسته حشرات هستند.
عدم دسترسی به گزینه‌های با کیفیت در رنگ، بافندگان را مجبور کرده است که به رنگ‌های حاصل از سبزیجات روی بیاورند، بنابراین استفاده از این نوع رنگ‌ها در بیشتر بازارهای تولید فرش در سطح جهانی محبوبیت زیادی پیدا کرد.
3. رنگ‌های طبیعی در ترکیب با یکدیگر زیباتر می‌شوند.
تقریباً در تمام فرش‌های ایرانی که قبل از سال 1850 تولید شده‌اند فقط از رنگ‌های طبیعی و رنگ‌های بدست آمده از گیاهان استفاده شده است. در اغلب فرش‌های ایرانی ترکیب‌های رنگی خلاقانه‌ای دیده می‌شود، به نحوی که در دیگر فرش‌ها چنین ترکیباتی دیده نشده است. رنگ‌های گیاهی طبیعی هر سه رنگ را در خود دارند و از این رو با یکدیگر ترکیب بهتری را می‌سازند. همچنین، نخ‌ها رنگ‌های طبیعی را به شیوه‌ای تأثیرگذارتر منعکس می‌کنند که این به دلیل تنوع در بافت و طرح است. تفاوت ظاهری نیز می‌تواند به دلیل تفاوت در منبع مواد، فرآیندهای رنگرزی فرش و روش‌های تولید رنگ اتفاق بیفتد. ترکیبات حاصل شده ظاهری طبیعی ایجاد می‌کنند که در فرش‌هایی با رنگ‌های مصنوعی یافت نمی‌شود.
4. وجود رنگ‌های معمولی در فرش
بافندگان می‌توانند رنگ‌های زیبایی را از گیاهان بگیرند اما این کار تنها در شرایط مساعد قابل انجام است؛ آب و هوا نقش اساسی دارد و همچنین دسترسی آسان مواد اولیه محلی نیز از مواردی است که می‌توان نام برد. برخی از این بافندگان به دلیل دسترسی بهتر به مواد اولیه و منابع نامحدود برای تهیه رنگ در کار خود تنوع زیادی ایجاد می‌کنند و از انواع روش‌های تولید رنگ با استفاده از منابع طبیعی بهره می‌برند.
در ادامه برای شناسایی بهتر فرآیند رنگرزی فرش‌ها، به بررسی چند رنگ می‌پردازیم:
-
رنگ قرمز:
رنگ قرمز متداول‌ترین ماده رنگی در تولید فرش و رنگ‌آمیزی آن است. این رنگ از ریشه‌ی نوعی گیاه گرفته می‌شود و رنگ حاصل از این گیاه سایه‌ای به رنگ نارنجی و قرمز ایجاد می‌کند. در بعضی مواقع، رنگ قرمز از پوشش خارجی نوع خاصی از حشرات حلزون مانند گرفته می‌شود. نوع دیگری از رنگ قرمز در برخی فرش‌ها دیده می‌شود که سایه‌ای قرمز نزدیک به رنگ شرابی است. در گذشته رنگ قرمز را از گلرنگ می‌گرفتند که در برخی از روستاها رنگی بسیار کاربردی و زیبا تلقی می‌شد. بر خلاف زیبایی زیادی که این رنگ دارد، کمتر بافندگانی هستند که از آن استفاده کنند و علت این است که این رنگ بسیار ضعیف بوده و دوام چندانی ندارد و پس از مدتی محو می‌شود.
-
رنگ آبی:
برای رنگرزی فرش با رنگ آبی از نوعی گیاه نیلی رنگ کمک می‌گیرند. این گیاه هنوز هم بیشترین استفاده را در تولید رنگ طبیعی برای رنگ آبی دارد. رنگی که در شلوارهای جین می‌بینیم از همین رنگ بدست می‌آید، البته این مورد آن دسته از فرش‌ها درست است که گفته می‌شود از رنگ طبیعی برای رنگ‌آمیزی آنها استفاده شده است. با کمک فرآیند تخمیر از برگ‌های گیاه نیز برای ایجاد رنگ استفاده می‌شود.
-
رنگ زرد:
رنگ‌های زرد از جوشاندن گیاهی به نام لارک بدست می‌آیند. در بعضی موارد از پوست انار نیز برای تولید سایه‌های خاص زرد استفاده می‌شود.
-
رنگ سبز:
رنگ‌های سبز با استفاده از چند فرآیند رنگرزی ایجاد می‌شوند. نخ را ابتدا ا گیاه لارک، سپس در زعفران می‌جوشانند و در آخر در آب حاصل از جوشاندن گیاه نیلی رنگ می‌کنند. در حالی که منابع زیادی برای بدست آوردن رنگ سبز در طبیعت وجود دارد، آزمایشات نشان می‌دهد که بیشتر این رنگ‌ها سایه‌های بیشتری از رنگ سبز ارائه نمی‌دهند و به سرعت محو می‌شوند. این یکی از دشوارترین رنگ‌ها برای ساخت است، زیرا مراحل مختلف رنگرزی نه تنها زمان‌بر است بلکه هزینه‌ی زیادی هم دارد. به همین دلیل است که از رنگ سبز به اندازه سایر رنگ‌ها در فرش و موکت استفاده نمی‌شود.
-
رنگ نارنجی:
برگ‌های حنا که به وفور در طبیعت و در سراسر جهان در دسترس هستند، محبوب‌ترین انتخاب برای ایجاد طیف رنگی نارنجی هستند. در برخی از نقاط جهان که به راحتی در دسترس است، از زعفران برای تولید سایه‌های نارنجی استفاده می‌شود، اما متاسفانه گزینه‌ای گران قیمت محسوب می‌شود.
-
رنگ بنفش:
رنگ‌های بنفش را نیز به سادگی از گیاهان تهیه می‌کردند اما مانند موارد قبل احتمال اینکه به سرعت از روی الیاف فرش پاک شود وجود داشت. اما با استفاده از غده نوع خاصی از حلزون‌های دریایی موسوم به Murex، با سرعتی بیشتر رنگی با ثبات‌تر ایجاد می‌شود اما به طور قطع این گیاه در همه نقاط جهان قابل دسترسی نیست و بافندگان ناچار به خرید آن هستند که این کار هم به نوبه‌ی خود هزینه گزاف و فرآیندهای پیچیده‌ای دارد، بنابراین تولید این رنگ به هیچ عنوان کار آسانی نیست.
-
رنگ قهوه‌ای:
از پوست گردو، بلوط و دیگر پوسته‌های حاصل از گیاهان و دانه‌ها برای تولید رنگ قهوه‌ای استفاده می‌شود. برای برخی از سایه‌های قهوه‌ای، از رنگ طبیعی پشم گوسفند استفاده می‌کنند و رنگی به آن اضافه نمی‌کنند، در نهایت آن را در روند بافت فرش به کار می‌گیرند.
-
رنگ سیاه:
در فرآیند رنگرزی فرش، رنگ سیاه با استفاده از پشم‌های تیره گوسفندان ساخته می‌شود که به طور مکرر با استفاده از رنگ‌های آبی، قرمز و زرد رنگ می‌شود. در گذشته در برخی از بافندگی‌ها برای تولید فرش از نمک‌های آهن نیز استفاده می‌شد، اما این اتفاق همیشگی نبود زیرا پشم‌ها را اکسید و خراب می‌کرد.
5. تشخیص رنگ‌های گیاهی طبیعی از رنگ‌های مصنوعی یا شیمیایی
تولید رنگ‌های مصنوعی از میل به تولید رنگ‌هایی یکدست، یکنواخت و استاندارد آغاز شد. بافندگان می‌خواستند کاری کنند که جلوی هدر رفت رنگ‌ها تا جایی که امکان دارد گرفته شود. در نتیجه اولین رنگ‌های مصنوعی را در سال 1850 اختراع کردند.
این رنگ‌ها از اوایل دهه 1860 در منسوجات و فرش‌های آنتیک دیده می‌شدند و تا سال 1900 به طور گسترده در دسترس بودند. اگر فرشی متعلق به قبل از حدود سال 1860 می‌بود، به طور قطع با استفاده از همه رنگ‌های طبیعی و گیاهی تولید می‌شد.
با این حال، سن فرش نمی‌تواند معیار مناسبی برای تشخیص نوع رنگ به کار رفته در فرآیند رنگرزی فرش باشد. برای مثال، جدید بودن فرش لزوماً به معنای داشتن رنگ‌های مصنوعی یا شیمیایی نیست. در طول تاریخ بارها پیش آمده است که هنرمندان به دلیل خصوصیات و ویژگی‌های خاص رنگ‌های طبیعی، از آنها استفاده کرده‌اند در حالی که رنگ‌های مصنوعی و شیمیایی نیز در بازار موجود بوده است.
روشی که می‌تواند به آن استناد کرد آزمایش نمونه‌ای از الیاف فرش در آزمایشگاه است که به عنوان قطعی ترین روش برای تعیین نوع رنگ مورد استفاده در فرش به شمار می‌رود. لازم به ذکر است که این نوع آزمایش‌ها عموماً بسیار گران قیمت و تقریباً غیر عملی هستند.
پس تنها راهی که باقی می‌ماند تشخیص رنگ‌های طبیعی به واسطه چشم است که طی تجربه و دیدن فرش‌های متنوع می‌تواند روش مناسبی باشد. اگر با افرادی که در این حوزه تخصص و تجربه دارند و یا افرادی که فروشنده فرش هستند و اطلاعات کاملی از آن دارند صحبت کنید متوجه می‌شوید که به آسانی می‌توانند برایتان تفاوت میان رنگ‌های طبیعی و رنگ‌های شیمیایی و مصنوعی را شرح بدهند و این ناشی از سال‌ها تجربه و نگاه به هزاران فرش در طول زندگی آنها است.
در اینجا چند نکته و تکنیک برای کمک به شما در تشخیص رنگ‌های طبیعی از رنگ‌های مصنوعی آورده شده است.
یکی از بهترین روش‌ها برای تشخیص فرش رنگ شده به روش مصنوعی از فرش طبیعی، پهن کردن تخته‌ی فرش و نگه داشتن آن به طول الیاف است.
رنگ‌های شیمیایی تمایل دارند در نور سریع‌تر از رنگ‌های طبیعی کمرنگ به نظر بیایند.
اگر ریشه‌های فرش در نزدیکی پی بسیار تیره‌تر است و در نوک تخته فرش مقدار زیادی از رنگ محو شده باشد، پس احتمالاً این فرش دارای رنگ مصنوعی است.
اگر فرش را برگردانید و رنگ‌های پشت آن بسیار تیره‌تر از رنگ‌های جلوی آن باشد، به احتمال زیاد با رنگ‌های مصنوعی رنگرزی شده است که در معرض نور قرار گرفته و به مرور زمان رنگ‌های آن کمرنگ شده است.
6. حواستان به رنگ‌های روشن باشد!
فرش‌هایی که دارای تصویر پرتقال و گیاهانی با رنگ روشن و نیز رنگ‌های اشباع شده هستند، به احتمال زیاد دارای رنگ‌های شیمیایی هستند، زیرا تولید این رنگ‌ها با استفاده از روش‌های طبیعی دشوارتر است.
پشم رنگ شده طبیعی تقریباً همیشه دارای تغییراتی است که به آن سایش می‌گویند. اگر رنگ به طور کامل یکنواخت باشد، به احتمال زیاد دستکاری‌هایی است که توسط شیمی مدرن انجام می‌شود.
اگر رنگ‌ها خشن و براق باشند، به احتمال زیاد ترکیبات شیمیایی به کار رفته در آنها زیاد است اما این در هر صورت، همیشه هم درست نیست. برخی از فرش‌های ابریشمی می‌توانند بسیار نزدیک به رنگ‌های روشن و یکنواخت موجود در فرش‌های رنگ شده مصنوعی باشند؛ در نتیجه برای درک تفاوت میان این دو به دانش یک متخصص نیاز داریم.
متداول‌ترین رنگ‌های تجاری آن‌هایی هستند که ثابت شده در برابر کمرنگ و محو شدن مقاوم هستند و اشباع شده‌اند، این دسته از رنگ‌ها به این دلیل محبوب می‌شوند و بیشتر از سایر رنگ‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرند که توانایی تطابق با نیازهای بازار و مشتریان را دارند.
به طور کلی، رنگ‌های طبیعی نسبت به رنگ‌های مصنوعی مقاومت بیشتری در برابر کمرنگ شدن دارند. به همین دلیل است که ما فرش‌های 400 ساله داریم که به اندازه روز تولیدشان روشن هستند.
فرش‌هایی که با استفاده از رنگ‌های طبیعی تولید می‌شوند دارای خصوصیاتی هستند که با استفاده از رنگ‌های مصنوعی نمی‌توان مانند آن را تولید کرد. به همین دلیل است که ما آنها را بسیار دوست داریم، رنگ‌ها و نقوش زیبایی که در این گنجینه‌های تاریخی با ارزش می‌یابیم تا سال‌ها زیبایی خود را حفظ می‌کنند. غیر قابل پیش بینی بودن فرآیند رنگرزی فرش به روش طبیعی چیزی است که رنگ این فرش‌ها را حتی از رنگ‌های کاملاً مدرن تولید شده توسط دستگاه زیباتر می‌کند.
روش‌های رنگرزی فرش های ایرانی
پشم گوسفندی که در تهیه الیاف فرش به کار گرفته می‌شود، ممکن است به رنگ عاج سفید یا سفید روشن باشد و یا به رنگ قهوه‌ای تیره تا سیاه باشد. ممکن است از هر دو در بافت فرش ایرانی استفاده شود، اما این پشم عاجی رنگ است که به راحتی و با رنگ آمیزی تغییر می‌کند و به همراه آن منسوجات و فرش‌های پلی کروماتیک تولید می‌شود.
رنگ‌های سنتی اولیه آن‌هایی بودند که از منابع مختلف گیاهی تهیه می‌شدند. مواد بدست آمده از گیاهان را به همراه فیبرها در آب می‌ریزند تا برای مدتی تقریباً طولانی به خوبی خیس بخورند.
پس از این که از خیس شدن تمام فیبرها اطمینان حاصل شد، محلولی برای تثبیت رنگ‌ها تهیه می‌شود. این محلول از نمک‌های فلزی مختلفی ساخته می‌شود که در نهایت سبب رنگ گرفتن الیاف می‌شود. علت در پیش گرفتن این روند این است که رنگ‌ها به خوبی بر روی فرش تثبیت شوند و با گذشت زمان در هنگام شسته شدن و یا قرار گرفتن در معرض نور آفتاب محو و تار نشوند.
تولید فرش‌های ایرانی همیشه به کمک طیف وسیعی از رنگ و ابزارها انجام می‌گیرد تا رنگ‌هایی غنی و اشباع به وجود بیاید. علی‌رغم چالش‌ها و محدودیت‌هایی که بافندگان فرش‌های ایرانی در رابطه با از دست رفتن مقدار زیادی از مواد اولیه‌ی تهیه رنگ متحمل می‌شوند، با توانایی و هنرشان خالق اثرات بی بدیلی هستند.
هنگامی که یک بافنده‌ی فرش استفاده از رنگ‌های گیاهی را انتخاب کند، به طور قطع این که همیشه رنگ‌های مشابهی را تولید کند کاری دشوار است، بنابراین به ناچار از سایه‌های کمرنگ و پررنگ در طراحی استفاده می‌کنند، اما در نهایت این مسئله کاملاً بستگی به سلیقه دارد. برخی دیگر از بافندگان نیز رنگ‌های کرومی را انتخاب می‌کنند تا بتوانند پالتی متنوع از رنگ‌ها داشته باشند، کروم می‌تواند به بافندگان فرش کنترل بیشتری روی پالت رنگی شان بدهد.
دوره‌ی میانی جنگ جهانی اول و دوم زمانی بود که کارگاه‌های ایرانی در آن برای تولید فرش از رنگ‌هایی استفاده می‌کردند که فرآیند رنگرزی توسط آن به سرعت انجام می‌شد و رنگ به وجود آمده غنی و زیبا بود.
نتیجه گیری
درست‌ترین تعریف فرآیند رنگرزی فرش در واقع تجدید و به روزرسانی روش‌های سنتی رنگرزی در صنعت فرش سازی مدرن است. این روش‌ها اکنون در کنار سایر روش‌های مصنوعی پیشرفته برای رنگ آمیزی فرش‌ها متناسب با تقاضا و سلیقه بازار در حال تغییر هستند و متناسب با تقاضای خریداران و مجموعه داران هنری امروز به روز رسانی می‌شوند. این مقاله از آراستا را بادوستان خود به اشتراک بگذارید.
دیدگاهتان را بنویسید